Інтэрактыўны занятак
“Па святах каляндарнага кола Беларусі. Вялікдзень”
Мэты: пазнаеміць дзяцей з вялікім святам вясны, абуджэння прыроды і надыходу земляробчага сезона «Вялікдзень», яго сутнасцю і абраднасцю.
Задачы: распавесці, што такое свята «Вялікдзень», калі яно праводзілася і навошта, пазнаеміць са святкавальнымі стравамі, валачобнымі песнямі, прадказаннямі надвор’я, вывучыць з дзецьмі карагоды, гульні, якімі суправаджалася свята.
Працягласць: 30-45 хвілін
Змест занятка
1. Вядучы задае тэму занятка і пытаецца ў дзетак, ці ведаюць яны што-небудзь пра Вялікдзень. Разам яны ствараюць карціну святкавання і яго сутнасці. Вядучы распавядае пра шэраг рытуалаў, фарбаванне яек, карагоды і іншыя важныя кампаненты свята. Дэманстрацыя слайдаў пра Вялікдзень.
2. Студэнцкае этнаграфічнае таварыства Магілёва спявае некалькі валачобных віншавальна-велічальных песень і вядучы тлумачыць іх сюжэты.
3. Каб дзеці адчулі дух свята, ладзяцца карагоды і гульні з яйкамі ў біткі (“мацак”).
4. Падводзіцца канчатковая выснова. Тэзісна выкладаецца ўся інфармацыя, якая гучала падчас занятку. Дзеці выказваюцца, спадабалася ім ці не, і калі спадабалася, то што.
ВЯЛІКДЗЕНЬ (мясцовыя назвы – Вялікадне, Вялічка, Пасха) – вялікае свята ў гонар сонца, вясны, абуджэння прыроды і надыходу земляробчага сезона. У эпоху хрысціянства Вялікдзень стаў прымяркоўвацца да ўваскрэсення ўскрыжаванага Хрыста. Дзень правядзення Вялікадня залежыць ад месячнага календара: у праваслаўных ён святкуецца ў нядзелю пасля поўні, якая з’явіцца на небе пасля дня веснавога раўнадзенства, г.зн. паміж 4 красавіка і 8 мая новага стылю. Да Вялікадня прывязаныя і іншыя рухомыя святы і перыяды народнага календара: Масленіца, Вялікі пост, Серадапосце, Вербніца, Чысты чацвер, Радаўніца, Ушэсце, Сёмуха, Русальны тыдзень і інш.
Вялікдзень – самае доўгачаканае і радаснае свята ў хрысціян, якое прыходзіла пасля працяглага сямітыднёвага посту. Да Вялікадня ўсе старанна рыхтавалі самыя разнастайныя стравы, каб належным чынам сустрэць свята. У суботу ўсе, хто мог, ішлі на святочную службу ў храм. Тыя, хто заставаўся дома, не клаліся спаць, раскладалі на вясковых вуліцах вогнішчы і чакалі, калі апоўначы зазвоняць званы і паведамяць усім, што Хрыстос Уваскрос. Казалі, што ад гэтага звону абуджаюцца пасля зімы пчолы і пачынаюць пець птушкі і першай з іх - наймілейшая Богу птушка салавей. Напярэдадні Вялікадня ці на самым яго пачатку людзі неслі асвячаць у храм яйкі, пафарбаваныя галоўным чынам у адвары шалупіння цыбулі ці кары дрэў, што надавала ім чырвоны колер (былі пісанкі, маляванкі – яйкі, размаляваныя рознымі ўзорамі, пераважна на Заходняй Беларусі). Яйка для асвячэння трэба было крыху аблупіць, каб святасць лепш прайшла ў яго. “Свята Вялічка – з красным яечкам” – менавіта ім забаўляліся на Вялікдзень за святочным сталом. А прынёсшы яйка дадому з царквы, апускалі яго ў ваду, каб ёю памыцца і быць румяным, прыгожым і здаровым увесь год. Адно велікоднае яйка клалі за абразы: калі яго кінуць у пажар, то ён патухне. З тою ж мэтай захоўвалі шкарлупінне ад першага з’едзенага на Вялікдзень яйка, нямыты абрус з велікоднага стала, а косткі з асвечанага мяса спецыяльна закопвалі на гарышчы (аднак, калі іх закопвалі ў жыце, спадзяваліся тым самым засцерагчыся ад буры і граду).
Улюбёныя гульні на Вялікдзень – таксама з яйкамі: іх каталі па нахіленым жолабе і глядзелі, чыё далей пакоціцца. Іх хавалі пад шапку, і трэба было ўгадаць, у якім напрамку глядзіць дзюбка. Але найбольш пашыраная была гульня ў біткі. Стукаліся святочнымі яйкамі, і перможцам быў той, у каго яно заставался цэлае (“мацак”).
У першы дзень Вялікадня трэба было есці толькі ўсё асвечанае. Разгавеўшыся ў сваёй хаце, гаспадары прыхоўвалі рэшткі асвечаных страў, каб праз дзевяць дзён, на Радаўніцу, занесці на могілкі і “пачаставаць” нябожчыкаў.
На Вялікдзень мужчыны і хлопцы збіраліся ў вялікія (па 10—20 чалавек) гурты валачобнікаў і хадзілі па сяле спяваць у кожным двары валачобныя песні. Валачобнікі (мясцовыя назвы -- лалоўнікі, лачыншчыкі, кукольнікі, хрыстаслаўнікі) – удзельнікі традыцыйнага штогадовага абходу двароў на Вялікдзень з велічальна-віншавальнымі валачобнымі песнямі і музыкай. Звычай валачобнага абходу існаваў на ўсёй этнічнай тэрыторыі беларусаў, у тым ліку на Віленшчыне, Беласточчыне, Чарнігаўшчыне, Смаленшчыне, Пскоўшчыне. Валачобныя групы фарміраваліся з мужчын адной узроставай катэгорыі – дарослых сярэдніх гадоў мужчын, дзецюкоў шлюбнага ўзросту, юнакоў-падлеткаў. Валачобны гурт захоўваў прыкметы сакральнасці, паводзіў сябе рытуальна, годна, бо нёс выключна добрыя звесткі, падтрымліваў жыццёвы аптымізм. Функцыі ў групе валачобнікаў падзяляліся наступным чынам: кіраўнік, адказны і дасведачны спявак, называўся пачынальнікам, ён пачынаў і выстройваў усю песню і завяршаў яе прамовай; яму дапамагалі “падхватнікі”, што спявалі часам толькі рэфрэн; музыка суправаджаў спеў ігрой на народных існтрументах, а “механоша” мог зусім не спяваць, галоўнае, каб ён меў сілу насіць і зберагаць дары, што давалі валачобнікам - пірагі, масла, мяса, сала, каўбасы, сыр і яйкі. Валачобнікі хадзілі толькі па сваіх звычайных акругах. Гэта была нялёгкая праца, якая доўжылася ўсю велікодную ноч і заканчвалася агульным рытуальным пірам удзельнікаў. Умелыя валачобнікі не толькі ўмелі падабраць кожнаму адрасату адпаведную песню, але і вершаванае завяршэнне, злёгку гумарыстычнае, каб лягчэй і спарней прыносіліся дары.
Валачобныя песні (мясцовыя назвы – валачэўныя песні, лалынкі) – віншавальна-велічальныя творы, адзін з самых жыццесцвярджальных і высокамастакіх жанраў паэзіі беларускага земляробчага календара, нацыянальная адметнасць народна-паэтычнай культуры беларусаў (сустракаецца яшчэ ў сербаў). Іх абрадавы сэнс – велічанне селяніна, пажаданне яму на пачатку палявых работ добрага здароўя, шчасця ў сям’і, прыплоду ў хляве, плёну на ніве. У аснове гэтых міфалагічных уяўленняў – вера ў магічную моц слова, калі шчодрым зычэннем можна наблізіць чаканае, мару -- да рэальнасці. Рэальны, практычны аспект выканання валачобных песень выяўляўся ў тым, што, прасякнутыя радасным адчуваннем свету, абуджанай вясною на дабрабыт, яны кіравалі думкамі селяніна да палявых работ, клікалі да працоўнай руплівасці. Аналагічна калядным песням яны падзяляюцца на песні, прысвечаныя гаспадару, гаспадыні, іхняй незамужняй дачцы, нежанатаму сыну. Ёсць таксама невялікая група песень да бабкі.
Паэтычны змест валачобных песень багаты і разнастайны. Кожная песенная група мае сваё кола матываў і вобразаў. З усіх каляндарных песень валачобным у найбольшай ступені ўласцівы эпічная разгорнутасць зместу, жанрава-тыпалагічная акрэсленасць і стабільнасць структур. Самі сюжэты кампануюцца свабодна, з істотнай доляй імправізацыі. Вялікае месца ў афармленні сюжэтаў належыць умоўнасці, казачнаму зместу. Некаторыя песні налічваюць да 200 і болей радкоў і маюць разнастайную рыфмоўку. Самыя тыповыя прыпевы: “Вясна красна на ўвесь свет!”, “Вясна красна на дварэ!”, “Зялён явар, дуброва!”, "Да віно ж, віно зеляно!”, “Зялёны сад вішнёвы!”, “Зялёна траўка мураўка!”, “А-ля-ля-лё, лі-ляй-лё!”, “Гэй, палын!”, “Хрыстос васкрос, сын Божы!”.
Ад Вялікадня пачыналі таксама і вадзіць карагоды. Не абыходзілася і без варажбы. На Вялікдзень існавала многа прадказанняў надвор’я. Чакалася, што сонца на ўсходзе, як і на Купалле, “іграе”, “купаецца” (гэта абяцала багаты ўраджай, шчаслівае вяселле). Адкуль вецер дзьме – адтуль будзе дуць усё лета. Калі яснае і халоднае надвор’е – летам у садзе будзе поўна розных пладоў. Калі дождж – да Сёмухі трэба чакаць больш даджоў, чым ясных дзён. 
Кошалеў Н. А. Дзеці, якія катаюць велікодныя яйкі. 1855
Велікодная паштоўка пачатку XX стагоддзя
Майстар-клас
«Беларускія традыцыі. Роспіс велікодных яек”.
Мэта: даследванне традыцый і спадчыны беларускага народа. навучанне роспісу велікодных яек, выхаванне паважлівага стаўлення да старэйшага пакалення, культурнай спадчыны.
Задачы: стварэнне ўмоў для ўключэння дзіця ў сістэму сацыяльных адносін, развіццё пазнавальных, творчых якасцяў, стварэнне сітуацыі поспеху, забеспячэнне эмацыянальнага дабрабыту.
Форма занятка - гутарка, практычная работа
Удзельнікі: дзеці 9-12 гадоў
Працягласць - 30 хвілін.
Абсталяванне і матэрыялы: фотаздымкі, прыклады яек-“пісанак”і ўзораў. Нарыхтоўкі яек з салёнага цеста розных колераў, вырабленыя раней. Пэндзлікі, фарбы, папера, тасьма. Пластыкавыя шкляначкі, сурвэткі.
Ход майстар-класа
Арганізацыйны момант. Знаемства. Кароткая размова пра апошнія падзеі ў горадзе, школе. Якія поспехі ў вучобе.
Асноўная частка
Тэорыя. Гутарка. Хлопчыкі і дзяўчынкі, вы звярталі ўвагу на тое, што раз у год, вясной, у вашым доме з'яўляюцца незвычайныя яйкі? Ведаеце што-небудзь аб гэтай традыцыі? (удзельнікі дзеляцца назіраннямі і здагадкамі). Гэта традыцыя прыйшла да нас ад нашых продкаў і нам трэба яе паважаць.
Вялікдзень - адно з самых шанаваных хрысціянскіх святаў, дзень, у які хрысціянскія вернікі згадваюць пра ўваскрашэнне Ісуса Хрыста. Адным з сімвалаў Вялікадня з’яўляецца яйка. Яно ўвасабляе народныя ўяўленні пра творчыя, жыццёвыя сілы прыроды, сімвалізуе перамогу жыцця над смерцю, з’яўляецца міфалагічным правобразам сусвету. Асвечанае ў царкве яйка ядуць першым пасля вяртання з усяночнай службы, пачынаючы святочнае застолле.
Вялікдзень – адно з самых шанаваных хрысціянскіх святаў, дзень, у які хрысціянскія вернікі згадваюць пра ўваскрашэнне Ісуса Хрыста. Адным з сімвалаў Вялікадня з’яўляецца яйка. Яно ўвасабляе народныя ўяўленні пра творчыя, жыццёвыя сілы прыроды, сімвалізуе перамогу жыцця над смерцю, з’яўляецца міфалагічным правобразам сусвету. Асвечанае ў царкве яйка ядуць першым пасля вяртання з усяночнай службы, пачынаючы святочнае застолле.
Традыцыя дэкаравання яек на Беларусі была і застаецца надзвычай распаўсюджанай. Сучасная масавая вытворчасць прапануе штучныя фарбавальнікі, гатовыя, пазбаўленыя мастацкай вобразнасці і густу налепкі, трафарэты, нават абразкі. У мінулым жа стагоддзі беларусы карысталіся ўласнай фантазіяй. Талент, пераемнасць мясцовых традыцый і вынаходніцтва дазвалялі нашым прадзедам і прабабулям ствараць сапраўдныя творы мастацтва, з дасканалым мініяцюрным роспісам і прыгожым спалучэннем колераў.
На вёсках яйкамі пачыналі запасацца задоўга да самога свята. Іх фарбавалі цэлымі вёдрамі, бо на Вялікдзень трэба было абавязкова павіншаваць і пачаставаць блізкіх і суседзяў фарбаваным яечкам. Даўней яйкі выкарыстоўвалі ў разнастайных народных абрадах, якія сёння збольшага не памятаюць. Маці гладзілі чырвоным яйкам твары сваіх дзяцей, каб яны былі заўсёды румянымі і чырванашчокімі. Абмен яйкамі паміж хлопцам і дзяўчынай азначаў іх прызнанне ва ўзаемным каханні. Першае атрыманае ў каго-небудзь велікоднае яйка лічылі цудадзейным, здольным утаймаваць пажар і абараніць ад маланкі на працягу года. Некаторыя звычаі, як, напрыклад, гульня ў біткі, захаваліся да сёння. Праверка яечнага шкарлупення на моц суадносіцца з выпрабаваннем свайго ўласнага жыцця, дабрабыту, здароўя на трываласць.
Вядома шмат народных спосабаў аздаблення яек. Роспіс мог быць у два колеры або паліхромны. Ён спалучаў геаметрычныя, раслінныя, кветкавыя і зааморфныя матывы. Гравіроўка выконвалася з дапамогай вострага прадмета, напрыклад, цвічка або шпількі, якія дазвалялі нанесці на выпуклае шкарлупінне складаны графічны малюнак. Адной з самых даўніх тэхнік з’яўляецца васкаванне - калі васковы ўзор наносіцца на паверхню яйка для засцярогі натуральнага колеру пры апусканні яйка ў фарбавальнік. Аднатонна афарбаваныя яйкі называлі “крашанкі”, а яйкі, аздобленыя выяўленчым роспісам, – «пісанкі».
Стагоддзямі захоўваліся рацэпты фарбавання яек прыроднымі пігментамі. Напрыклад, выкарыстоўвалі іржавае жалеза, кару маладой вольхі і дуба, якія залівалі кіслым капусным расолам на 10-14 дзён. Чым даўжэй настойвалася фарба, тым цямнейшай і чарнейшай яна была. У нашыя дні яйкі фарбуюць шалупіннем ад цыбулі, якая надае ім глыбокі чырвона-карычневы колер. Чырвоны з’яўляецца сімвалам крыві і жыцця.
Практыка. Давайце з вамі таксама паспрабуем распісаць яйкі. Паглядзіце, хлопчык і і дзяўчынкі, тут падрыхтаваны для вас рознакаляровыя нарыхтоўкі, гатовыя да роспісу. Расповед пра выраб нарыхтовак з цеста.
Выбірайце нарыхтоўкі таго колеру, які вам падабацца, можаце некалькі. Распісвайце яйкі, так як падкажа фантазія ці па гатовых ўзорах. Звярніце ўвагу на ўзоры. Засцяліце сталы паперай, каб было акуратна, і прыступайце да роспісу.
Вынік творчасці.
Вось такі розны і яркі атрымаўся ў хлопчыкаў і дзяўчынак роспіс яек. Раскажыце, што даведаліся новага?
Малайцы, пакажыце вашым бацькам вашу “пісанку”.
